Eleştiriyel Düşünmek Üzerine
İki binli yıllarda eğitim alanında yayın yapmış olan ve benimde dahil olduğum eğitimcilerinde çokça yararlandığı ve entelektüel birikim sağlayan yeni eğitim dergisi bu yıl internet ortamında tekrar yayına başladı. Yayınına son verdiğinde bayağı üzülmüştüm. Yeniden yayına başlaması benim gibi çoğu eğitimciyi mutlu etti. Yıllar önce elestiriyel düşünme üzerine yayınlar yapan dergiyi tekrar gözden geçirdiğimde bu konun ele alınması duydum.
Eleştiriyel düşünme; akıl yürütme, analiz ve değerlendirme gibi zihinsel süreçlerden oluşan bir düşünme biçimidir. Sorgulama ve doğruya ulaşmaya dayanan elestiriyel düşünme ; sağduyu ve bilimsel kanıtlarla uyuşan net hükümlere varmak için somut veya soyut konular üzerinde düşünme süreçlerini içermektedir.
Eleştiriyel düşünce dendiğinde; bir durumun , bir olayın derinlemesine ve farklı yönleri ile değerlendirme anlaşılmalıdır. Eleştiri yalnızca olumsuz bir durum değil, olumsuzluğun yanında olumlu taraflarını da düşünmek demektir.
Eleştiriyel düşünmeyi , elestiriyel olmayan düşünceden ayıran başlıca düşünme şekilleri vardır. Bunlar;
1-İlgili davranmak ,konuları derinlemesine öğrenmek ve bilgi sahibi olmak
2-Gecerlilik olarak adlandırdığımız düşünme sistemi ve konu üzerinde geçerli bilgi sahibi olma
3-Açıklık ve anlaşılabilirlik , düşüncenin net ve anlaşılır olması
4-Dengelilik;, düşünme sistemimizin dengeli ve olumlu ,olumsuz yönleri görebilme
5-Mantıklılık;mantık silsilesine uygun bir düşünme sisteminin olması
6- Doğruluk; doğru ve net olunması
7-Adil olma ;bu çerçevede düşünce sisteminin kurulması
Eleştiriyel düşünme becerilerini aşağıdaki gibi sıralamak mümkündür
- Ayıklamak
- Baglantilandırmak
- Benzetmek
- Çözümlemek
- Eleştiriyel ilmek oluşturmak
- Hipotez oluşturmak
- Karşılaştırma yapmak
- Kümelendirme yapmak
- Neden -sonuc ilişkisi kurabilmek
- Öngörmek
- İstisnaları belirlemek
- Planlama yapmak
- Sentezlemek
- Sınıflama yapmak
- Tümdengelim ve tümevarım yöntemlerini uygulamak
Çocuk ve gençlerde eleştiriyel düşünmeyi kazandırmak için ne yapılmalı ?
Eğitimciler elestiriyel düşünmeyi; problem çözme,sorgulama ve araştırma gibi kazanımları kapsayan bir süreç olarak tanımlanmaktadır.
Talat bunu da beş boyutta incelemektedir;
- Sorununu tanımlama
- Sorunun çözümü için uygun bilgileri toplama
- Yapılandırılmış ve yapılandırılmamış varsayımları tanımlama
- Sonuca götüren varsayımları seçme ve formüle etme
- Geçerli sonuçları çıkarsama yapma
Eleştiriyel düşünmenin göstergeleri;
1-Düsunceler arasındaki mantıksal bağlantıları anlamak,
2-Farkli bakış açılarından argümanları tanımlayıp onları yeniden değerlendirme,
3-Tutarsizliklari ve düşünce bozukluklarını tespit etme,
4-Öne çıkan fikirlerin konuyla olan uyumsuzluğunu ve önemini tanımlayabilme
5-Bunlarin yanında inandığı bir inanç sistemini bir değerler manzumesini gerekçeleri ile birlikte savunabiliyorsa eleştirel düşünceyi kazandirmisiz demektir.
Yapılan araştırmalar da gösteriyor ki düşünme becerilerini geliştirmenin belkide en etkin yolu ,bu becerilerin öğretimidir (Abrami ve diğerleri;2008).
Eleştirel düşünmeyi öğretmek, üretkenliği artırabilir ve zeka (IQ)yi yükseltebilir (yeni eğitim dergisi ;2021)
Özellikle fen derslerinde çocukların ve gençlerin günlük sorunlarının çözümüne yardımcı olabilir.
Eleştirel düşünme konusunda eğitilen çocuklar aynı zamanda günlük sorunları çözmede daha iyi iş çıkarırlar (Zohar vd.1994).
Amerikan felsefe derneğinin elestiriyel düşünmeyi öğretmek için sunduğu ipuçlarını yeni eğitim dergisi aşağıdaki gibi aktarmaktadır;
1-Erken başlanmalı bu eğitim okulöncesinden itibaren yavaş yavaş kazandırılmalıdır.
2-Bir bilgi dayatilmamalidir.Bir bilgi verilirken temellendirilmesi, gerekleri ile birlikte anlatılmalıdır
3-Çocuk ve gençlere soru sormayı teşvik edilmelidir. Merak uyandirilmali,itirazlarıni söylemelerine izin verilmelidir
4-Alternatif açıklama ve çözümler ile ilgili düşünmeleri istenmelidir. Çocuk ve gençler birden fazla çözümü düşündüklerinde daha esnek düşünürler
5-Anlam netleştirmelerine önem verilmeli, çocuk ve gençler anlamlı ayırımlar yapmaya teşvik edilmelidir.
6-Önyargilar üzerinde konuşulmalı, ilkokulda öğrenciler duyguların ,güdülerin hatta isteklerin kararlarımızı nasıl etkileyebileceği anlatılmalıdır
7-Çocuk ve gençler yazı yazmaya teşvik edilmelidir
Sonuç olarak eğitim sistemimizde ve toplumsal yaşamımızda elestiriyel düşünceyi kazandırdığımızda daha bilinçli ve esnek düşünen bireyler yetiştirebilir yeni kesiflere yelken açabiliriz…..
Kaynakça
1-Abrahim ve diğerleri ;elestiriyel düşünme (2008)
2-Zohar A.,Weinberger and Tamir p.etkili.Eestiriyel Düşünme (1994)
3-Wikipeidi elestiriyel düşünme (2021)
4-Yeni eğitim dergisi ,www.yeniegitimdergisi.com(2021)
Yeni bir yazımızda buluşmak dileği ile muhabbetle……